سن گندم

سن گندم

نام علمی: Eurygaster integriceps

 

مقدمه

سن غلات از مهمترين آفات گندم و جو مي باشد. اين آفت با تغذيه از گندم و جو در مراحل مختلف رويشي موجب كاهش عملكرد (خسارت كمي) و از بين بردن خاصيت نانوايي(خسارت كيفي) مي گردد. خسارت مربوط به سن معمولی گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و در حال حاضر مساله گیاهپزشکی ایران محسوب می شود. این روند در سالهای اخیر شدید بوده است.

زیست شناسی و حشره شناسی سن گندم

طول حشره کامل ۸/۱۲-۸ و عرض آن ۸ -۵ ميليمتر است و علت اصلي دامنه نسبتا وسيع تغييرات در اندازه حشره کامل شيوه زندگي آ فت است که بر اساس بررسيها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خيز کشور اين حشره ۲ شيوه زندگي دارد که اين خود منجر به تغييراتي دراندازه آ فت شده است .

جمعيتي از اين حشره که در زيستگاههاي طبيعي واقع در ارتفاعات زندگي مي کنند و ضمن تغذيه از گياهان غيره زراعي به خصوص گندميان و بدون آنکه پروازهاي قابل توجهي انجام دهند، به زاد و ولد مي پردازند،  افراد اين گروه کوچک و طول و عرض آنها به ترتيب ۵/۱۰-۸ و ۸/۶- ۵ ميليمتر است در حالي که گروه دوم از اين حشره که از گندم و جو تغذيه مي کنند به خصوص آنهايي که به مزارع آبي حمله ور مي شوند جثه اي بزرگتر دارند و طول و عرض آ نها به ترتيب ۸/۱۲-۸/۹ و ۶/۸ – ۲/۶ ميليمترمي باشد .

رنگ حشره کامل بسيار متغير بوده و رنگ عمومي آنها قهوه اي و زرد خاکي است که اين نيزاز روشن تا تيره تغيير مي کند. به علاوه نمونه هايي به رنگ سياه، قرمز، مسي و زرد کهربايي نيز ديده مي شود.

سطح پشتي حشره کامل ممکن است عاري از هر گونه لکه مشخص و يا داراي لکه هاي تيره با ابعاد و شکلهاي مختلف به خصوص روي سپر ديده مي شود.  در روي سپر و در حد فاصل آن با پيش گرده ۲ لکه روشن کوچک به چشم مي خورد. سر حشره مثلثي است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزديک خط فاصل بين سر و سينه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبي سر دو چشم مرکب ديده مي شود .

شاخک ۵ بندي است که بند پنجم آن بلندترين بند مي باشد و پس از آن بند دوم بلند تر از بقيه است و بند سوم کوچکترين و بند اول و چهارم مساوي مي باشد .پيش گرده شش ضلعي است و پا ها رنگ کلي بدن را دارند .و هر پنجه ۳ بند دارد. سپر بسيار بزرگ و رشد کرده است و به استثناي قسمت کوچکي از کوريوم , بالهاي رويي و دو حا شيه جانبي شکم , همه پشت حشره را مي پوشاند . در حاشيه جانبي شکم که از زير سپر بيرون مي ماند ۵ لکه تيره رنگ ديده مي شود که مشخص کننده مو قعيت ۵ بند شکمي است.

تنها اختلاف در شکل ظاهري حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بيروني دستگاه تناسل آنهاست که در انتهاي قسمت زيرين شکم واقع است.  اين قطعه در حشرات نر ساده است و هيچ گونه تقسيم بندي در آن ديده نمي شود در حالي که در حشرات ماده به ۶ قسمت بزرگ و دو (۲) قسمت کوچک تقسيم مي شود .

تخم حشره کروي و قطر آن يک ميليمتر است . رنگ تخم تازه سبز روشن است و روي تخم سوراخهاي تنفسي (MICROPYLE) واقع است . رنگ پوره هاي سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسيار روشن است که پس از چند ساعت متمايل به سياه مي شود .

از سن دوم به بعد رنگ اصلي پوره ها نمايان مي شود . وجه تمايز پوره ها به خصوص پوره هاي سنين ۴ و ۵ بسيار بارز است و بدين معني که بال از سن چهارم پورگي جوانه مي زند و در سن پنجم مشخص تر مي شود.

مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرز هاي ايران با عراق و ترکيه و از طرف خاور به مرز هاي کشور با افغانستان و پاکستان مي رسد، به عبارت ديگر از مرز هاي غربي تا شرقي بجز کويرهاي مرکزي فلات ايران زير پوشش اين حشره قرار دارد.  در شمال کشور اين حشره به جز در نوار ساحلي درياي خزر در بقيه مناطق فعاليت خود را گسترش داده است و تا مرزهاي ترکمنستان , آذربايجان و ارمنستان پيش رفته است در جنوب کشور نيز فقط نوار ساحلي درياي عمان و خليج فارس و قسمتي از جلگه خوزستان از حملات اين آفت مصون مانده است.

سن گندم زمستان را به صورت حشره کامل زیر علفهای هرز به ویژه گونAstragalus spp. و درمنهArtemisia spp.در دامنه کوه ها، زیر پوستک درختان شکاف زمین، دشت ها و حتی در مزارع گندم طی می کند. پس از افزایش تدریجی دما در اواخر زمستان یا اوایل بهار، مهاجرت سن مادر از مناطق زمستان گذران به مزارع گندم رخ می دهد. حداکثر تخم ریزی در هفته دوم و سوم اردیبهشت شروع می شود و تا دهه دوم خرداد ادامه می یابد. سن های کامل نسل جدید از دهه سوم خرداد در مزارع ظاهر می شود و مهاجرت آنها به سوی اماکن تابستانه از اواخر خرداد تا اوایل تیر ادامه دارد .

سن های مادر پس از استقرار در مزرعه به مدت یک تا دو هفته تغذیه می کنند و سپس جفت گیری می نمایند. این سن ها در پشت برگهای میزبان در جاهای متراکم مزرعه و معمولاً در دو ردیف ۷ تایی تخمگذاری می کنند تخم ها در دمای ۳۰-۲۰ درجه پس از دو هفته تفریخ می شوند. پوره های سن اول پس از تفریخ نورگرایی منفی دارند و به همین علت اغلب به صورت ردیفی و شبیه دسته تخم در قسمت های پایین بوته گندم دیده می شوند. صفر فیزیولوژیک سن گندم ۱۸/۸۵ درجه سانتیگراد و دمای موثر روزانه پوره ها ۲۷۵/۲۶ روز درجه محاسبه شده است.
در سن های زمستان گذران، پروتئین ضد یخ تولید می شود، که یکی از عوامل پایداری آفت در برابر شرایط سخت و سرمای زمستان است. توانایی های زیستی فرم مهاجر با فرم ساکن متفاوت است و سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند.
صفر فیزیولوژیک سن گندم ۵۸/۱۸ درجه سانتیگراد و مجموع دمای موثر روزانه پوره ها ۲۶/۲۷۵ درجه- روز تعیین شده است. دوره های مختلف پورگی با مراحل رشد و نمو گندم هماهنگی دارد، به صورتی که تغذیه اکثر سن ها در هنگام برداشت کامل می شود و سن ها با ذخیره کافی به پناهگاه تابستانه مهاجرت می کنند. سن ها به منظور فرار از گرمای تابستانه به دامنه های کوه با بازه دمایی ۲۵-۱۵ درجه سانتیگراد پناه می برند.

نحوه خسارت

خسارت سن گندم در دوره رشد و نمو، ۳ مرحله دارد؛

۱- خسارت مربوط به سن‌های مادر؛ بعد از پرواز در ارتفاعات کوهستانی و ترک محل‌های زمستان‌گذرانی به طرف مزارع سبز غلات صورت می‌گیرد و تغذیه از شیره ساقه و برگ‌های جوان و سبز گندم صورت می‌گیرد. سن‌های مادر، خرطوم خود را به داخل نسوج سبز بوته‌ی گندم فرو نموده و از مواد غذایی مخصوصاً پروتئین گلوتن گندم تغذیه می‌نمایند، در این حالت، خوشه‌ها خشک و رنگ آن سفید می‌شود، خسارت در این مرحله کم و به جمعیت و تراکم حشره بستگی دارد اما چنانچه تعداد حشره در هر مترمربع مزرعه یک یا بیش از یک عدد باشد مبارزه شیمیایی ضرورت پیدا می‌کنند.

بعد از یک تا دو هفته تغذیه از برگ‌های جوان و ساقه گندم، سن‌ مادر جفت‌گیری می‌کند و هر حشره ماده حدود ۷۰ تا ۸۰ تخم در دسته‌های ۱۴ تایی (دو دسته ۷ تایی موازی هم) زیر برگ‌های سبز و جوان گندم می‌گذارد. تخم‌ها پس از مدتی باز می‌شوند و پوره‌ها (نوزادان سن) خارج می‌شوند.

۲- در سنین ۴ و ۵ پورگی؛ حداکثر عمل تغذیه برای کامل شدن دوره پورگی و پیدایش حشرات بالغ جدید انجام می‌گیرد. پوره‌ها ۵ مرحله را می‌گذرانند تا به حشره کامل نسل جدید سن تبدیل شوند. پوره‌های سن اول خیلی کوچک و تیره‌رنگ هستند و در قسمت پایین بوته‌های گندم و پشت برگ‌ها در سایه زندگی می‌کنند. پوره‌های سن اول تا اواسط سن دوم بدون حرکت و تغذیه می‌مانند. پس از این مرحله تغذیه و رشد شروع می‌شود هر چه پوره‌ها بزرگ‌تر می‌شوند از گندم‌ها بیشتر تغذیه می‌کنند و خسارت زیادی می‌زنند .

۳- خسارت مربوط به حشرات بالغ نسل جدید؛ در این مرحله، آفت سن، برای ادامه رشد و توانایی پرواز به ارتفاعات و آغاز استراحت تابستانی خود، احتیاج به تغذیه کافی از دانه‌های خوشه‌ گندم دارد. در این حال، خوشه گندم تقریباً سخت و محصول در حال برداشت است. این مرحله یکی از خطرناکترین مراحل آفت سن گندم می‌باشد و باعث چروکیدگی و لاغر شدن دانه‌های گندم می‌شود و مزه گندم نیز در این مرحله تغییر کرده و تلخ می‌شود؛ در این مرحله رنگ آفت سن گندم بین رنگ‌های آجری و سیاه است که از خوشه‌های گندم تغذیه می‌کنند.

خسارت در مرحله پورگی؛ در این مرحله، پوره‌ها باعث خراب شدن دانه‌ها می‌شوند و با وارد کردن ماده‌ای در دانه گندم، کیفیت نانوایی محصول را پایین می‌آورند. این ماده طعم و بوی نامطبوع و بدی دارد و برای سلامتی انسان مضر است.

آفت سن گندم در این مرحله می‌تواند تا ۱۰۰ % به دانه‌های گندم حمله کند و آنها را نابود کند.

از نشانه‌های دانه‌های سن زده گندم، یک نقطه تیره رنگ با هاله‌ی بی‌رنگ دور آن است که در متن زرد دانه گندم، کاملاً مشخص است. خوب است که بدانید که این خسارت با خسارت هیچ آفت و بیماری یکسان نمی‌باشد.

پيشگيري و کنترل

به منظور پيشگيري و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت کش ها در بلند مدت مي بايست خوداري کرد . در اغلب آفات مثل حشرات – کنه ها- نماتدها و بيماري ها و علفهاي هرز ثابت شده است که يک مدريت تلفيقي , شامل بکارگيري عمليات زراعي و کنترل بيولوزيکي مي باشد . آفت کش ها فقط زماني به کار گرفته مي شوند که ساير روشهاي کنترل نتواند جمعيت آفت را به زير سطح زيان اقتصادي پايين بياورد . بهترين روش براي کنترل آفت روشي است که بتواند بر مبناي محاسبات اقتصادي قابل دوام و بي خطر براي محيط زيست باشد .

۱- کنترل زراعي:

اين روش ها شامل مجموعه اقداماتي است که مي تواند از طغيانهاي جدي سن گندم بدون نياز به کاربرد آفت کش جلوگيري کند و غالبا نقش پيشگيري دارند ,متنند:

– برداشت زود هنگام – زود کاشتن ويا کاشت وارياته هاي مقاوم تر – وجين کردن کامل علفهاي هرز در تمام طول فصل – تناوب کشت با محصولاتي غير از غلات – به زراعي در کشت غلات که باعث مي شود گياه بهترين رشد ونمو را داشته و در نتيجه زودتر برداشت شود .

۲- کنترل بيولوژيکي :

به دليل اثرات فوري و آشکار بسياري از آفت کش ها ي در دسترس , استراتزي مبارزه بيولوزيک در مقايسه با مزاياي روش هاي شيميايي کاملا مورد غفلت قرار گرفته است .

۳ – کنترل شيميايي :

به صورت کلي همه آفت کش ها اثر مرگ ومير لازم روي سن گندم را دارند ولي کاربرد آفت کشها هميشه با عث کاهش جمعيت سن گندم نمي شود . از سم هايي که براي کنترل اين آفت استفاده مي شود مي توان پيرتروئيدهاي مصنوعي ما نند دلتامترين ( دسيس- دلتا مترين و دلتارين ) به دليل سميت کم براي پستانداران به کار گرفته مي شود و نيز از آفت کش هاي متداول ديگر مي توان هيدروکربنهاي کلره, و ارگانوفسفاتها مرگ ومير بالا براي سن گندم دارند .

بايد دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرايط آب و هوايي صورت نگيرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشي بايد تکرار شود .

به طور کلي حشرات کوچکتر خيلي راحتر توسط يک حشره کش کشته مي شوند , بهترين زمان سم پاشي در سن هاي غلات به خصوص سن گندم وقتي است که پوره هاي جوان شروع به تفریخ مي کنند . بايد توجه کرد که سن هاي بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا بايد قبل از جفتگيري کنترل شوند.

 

منبع: کارشناس گیاهپزشک کشتزار

کشتزار اين مقاله را براي اولين‌بار منتشر کرده‌است، لذا نقل مطلب بدون درج لينک فعّال کشتزار اخلاقي نيست.